Zapalenie jamy ustnej i przełyku jest częstym powikłaniem pojawiającym się w czasie chemioterapii i radioterapii nowotworów głowy i szyi oraz przełyku. W czasie leczenia mogą pojawić się ból i trudności z połykaniem, które skutkują ograniczonymi możliwościami przyjmowania pokarmów, a bez odpowiedniej interwencji żywieniowej mogą prowadzić do rozwoju niedożywienia, co ma znaczący wpływ na obniżenie jakości życia oraz tolerancji prowadzonego leczenia. W przypadku wystąpienia stanów zapalnych jamy ustnej i przełyku:

• zjadamy 6-8 mniejszych objętościowo posiłków, co ok 2-3 godziny,
• dieta powinna być możliwie bogatobiałkowa – bazujemy na chudych i półtłustych gatunkach mięsa białego, jajach kurzych, tłustych i chudych gatunkach ryb, galaretkach z dodatkiem żelatyny (mięsnych, rybnych, owocowych), pełnotłustym nabiale (mleko 3,2% tł, śmietanka 22-36%, serki ricotta lub mascarpone),
• spożywamy pieczywo pszenne, ryżowe, kukurydziane (można je moczyć w mleku, bulionie, herbacie, wodzie), makaronach pszennych i drobnych kaszach ugotowanych na miękko lub zmiksowanych z posiłkiem (kasza manna, kukurydziana, jaglana, krakowska jęczmienna),
• aby zapobiegać utracie masy ciała włączamy produkty o dużej kaloryczności, czyli masło, śmietankę, pełnotłusty nabiał, awokado, jaja, zmiksowane orzechy, miód,
• wykluczamy z diety potrawy kwaśne, pikantne (zwłaszcza zawierające ostrą paprykę i pieprz), zawierające kwasy owocowe (np. dania na bazie owoców, soki owocowe nierozcieńczone),
• spożywamy potrawy o temperaturze pokojowej, przestudzone (zbliżone do temperatury ciała),
• unikamy produktów i potraw twardych i chrupkich, a sięgamy po produkty miękkie, rozdrobnione lub zmiksowane na gładką masę, czyli
  • zupy krem, zmiksowane zupy mięsno-warzywne, zupy mleczne zmiksowane
  • jajecznicę na parze, jajka na miękko, pasty jajeczne z dodatkiem masła lub śmietany
  • budynie, kisiele, galaretki, koktajle mleczno – owocowe z dodatkiem mango lub banana,
  • puree z warzyw lub łagodnych owoców,
  • pełnotłusty nabiał (twaróg zmiksowany ze śmietanką, serki homogenizowane,
• unikamy produktów zwiększających ryzyko zakrztuszenia się, produktów bogatych w sól, marynowanych w occie:

Produkty zwiększające ryzyko zakrztuszenia się	Produkty zwiększające uczucie pieczenia w jamie ustnej
dania o mieszanej konsystencji, np. zupa z grzankami	gotowe produkty wędliniarskie
produkty włókniste, łykowate, np. ananas, fasolka szparagowa	wędzone ryby i mięsa
produkty suche, krakersy, paluszki, sucharki, herbatniki	konserwy mięsne, rybne, warzywne
produkty okrągłe lub podłużne, np. winogrona	warzywa marynowane, kiszonki
produkty wiotkie, np. liść sałaty, plasterki ogórka	mieszanki przypraw, kostki rosołowe i dania instant zawierające sól, ostre przyprawy, glutaminian sodu
produkty sypkie, np. cukier puder, posypki z kakao, cynamonu, suszone zioła	sery żółte i topione

KSEROSTOMIA

To pojęcie określające suchość w jamie ustnej wynikające z uszkodzenia ślinianek w wyniku chemioterapii lub naświetlań górnej części przewodu pokarmowego. Ślina staje się gęsta i trudna do odkrztuszenia, a formowanie kęsów i połykanie sprawia problem i nasila ból. Dodatkowo zwiększa się ryzyko rozwoju próchnicy, uszkodzeń błony śluzowej, zakażeń bakteryjnych oraz grzybicznych.

Jak sobie radzić przy kserostomi? Przede wszystkim bardzo istotny jest właściwy dobór płynów:

• pijemy minimum 2-3 litry niesłodzonych płynów dziennie (woda, woda z dodatkiem ziół lub plasterków owoców, kleik z siemienia lnianego) małymi porcjami przez cały dzień,
  • unikamy picia herbaty i kawy, ponieważ ograniczają produkcję śliny, działają drażniąco i wysuszająco na śluzówkę jamy ustnej.

Dodatkowo:

• jemy częste, ale mniejsze objętościowo posiłki i uzupełniamy je doustnymi suplementami pokarmowymi,
• ssiemy kostki lodu (można je zamrozić z dodatkiem liści pietruszki)
• pomiędzy posiłkami ssiemy bezcukrowe cukierki (cukierki zawierające cukier mogą przyczyniać się do rozwoju próchnicy) lub żujemy gumy bez cukru
• przed spożyciem posiłku warto przepłukać jamę ustną wodą lub naparem z nagietka
• pamiętamy, by posiłki miały umiarkowaną temperaturę,
• unikamy żywności suchej, twardej, o chropowatej teksturze, np. chleba z ziarnami, orzechów w całości, sucharków, wafli ryżowych, krakersów, itp,
• unikamy produktów zawierających znaczne ilości soli:
  • bulionów na kostkach rosołowych,
  • mieszanek przyprawowych typu vegeta
  • produktów konserwowanych, wędzonych
  • produktów wysokoprzetworzonych – chipsy, paluszki, pasztety, kiełbasy
  • dań gotowych i typu instant
• potrawy przyrządzamy z dodatkiem łagodnych sosów (np. pulpety z sosem koperkowym, kopytka z sosem bazyliowo-jogurtowym)
• przy bardzo uciążliwym uczuciu suchości warto zmienić konsystencję potraw na miękką, lub miksowaną/papkowatą
• po konsultacji z lekarzem włączyć substytuty śliny lub preparaty ślinotwórcze.

DYSFAGIA I ODYNOFAGIA

Dysfagia, czyli zaburzenia połykania oraz odynofagia, czyli ból odczuwany przy połykaniu posiłków są ogromnym wyzwaniem w żywieniu pacjentów leczonych z powodu nowotworów głowy i szyi. Mogą skutecznie zniechęcić do jedzenia i przyczynić się do rozwoju niedożywienia. Dopóki możemy przyjmować jedzenie doustnie, dostosowujemy konsystencję w taki sposób, aby jedzenie było najmniej uciążliwe i bezpieczne dla nas.

• wszystko co chcemy spożyć rozdrabniamy, miksujemy, a konsystencję dostosowujemy do swoich aktualnych możliwości,
• spożywamy pokarmy o umiarkowanej temperaturze,
• zupy podajemy ze zmiksowanym mięsem, jajkiem, warzywami,
• jeśli płynna konsystencja staje się problemem zagęszczamy posiłki (a po konsultacji z lekarzem także płyny) skrobią ziemniaczaną, lub specjalnymi specjalistycznymi preparatami zagęszczającymi,
• aby zapobiegać utracie masy ciała włączamy produkty o dużej kaloryczności, czyli masło, śmietankę, pełnotłusty nabiał, awokado, jaja,
• wspomagamy się żywnością specjalnego przeznaczenia medycznego w proszku lub płynie
• wykluczamy produkty włókniste, łykowate (ananas, fasolka), suche (np. krakersy), wiotkie (sałata, ogórek w plasterkach), lepkie (chrupki kukurydziane, cukierki toffi), sypkie (kasza, ryż z dodatkiem ziaren i nasion, owoców drobnopestkowych).

Żródła:

1. Jodkiewicz M., Surwiłło-Snarska – Żywienie chorych na nowotwory głowy i szyi, Współczesna Dietetyka, nr 34, 2021
2. Żywienie w chorobach nowotworowych. A Szawłowski i in. PZWL 2020,
3. Dietetyka w chorobach nowotworowych A Szawłowski i in. PZWL 2022,
4. Nie daj się rakowi. Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej M. Brzegowy, M. Maciejewska-Cebulak, K. Turek, Zdrowe Zdrowie